Αρχιτεκτονική της Θάσου
Τα διασωθέντα παραδοσιακά σπίτια της Θάσου χρονολογούνται από το 1800 και μετά. Οι κατασκευαστές τους ήταν μετακινούμενοι έμπειροι μάστορες, Ηπειρώτες, Αρβανίτες, Βούλγαροι, αλλά και ντόπιοι, αυτοί που θα χαρακτηρίζαμε ως λαϊκούς αρχιτέκτονες. Αναφέρεται από ντόπιους ότι συνεργεία «Αρβανιτάδων» κατασκεύασαν κτίρια που η μορφολογία τους τα κατατάσσει στον 19ο αιώνα. Η προφορική παράδοση ωστόσο επισημαίνει πως στο κτίσιμο ενός σπιτιού συμμετείχε όλη η κοινωνία του χωριού, παράγοντας και μεταφέροντας τα δομικά υλικά. Η ομοιογένεια λοιπόν της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, πέρα από τοπικές ιδιομορφίες, οφείλεται σε κοινές διαδικασίες και τεχνικές κατασκευής. Τα μακεδονίτικα στοιχεία, αναμιγνύονται με τις ιδιαίτερες πινελιές των ντόπιων που χαρακτηρίζουν τις ανάγκες και την ιδιοσυγκρασία τους. Πέρα λοιπόν από τα βασικά γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Θάσου, κάθε χωριό ανέπτυξε δικά του ιδιαίτερα γνωρίσματα, που χαρακτηρίζονται από στοιχεία της Θρακομακεδονίτικης αρχιτεκτονικής, και όχι από νησιώτικα πρότυπα. Η απομόνωση των οικισμών στην ενδοχώρα, σε μέρη δυσπρόσιτα και αθέατα από τη θάλασσα, δεν επιτρέπει στους κατοίκους του να επιδοθούν στη ναυτιλία, αποτρέποντας την εισαγωγή πλούτου, καθώς και νέων ιδεών. Η βασική επαφή των Θάσιων με τον έξω κόσμο είναι το Άγιο Όρος.
Χαρακτηριστικό του τόπου αποτελεί η έλλειψη παραγωγικών δημόσιων χώρων, που εκφράζει μία τάση ιδιωτικότητας να υπερισχύει έναντι της κοινωνικότητας. Η περιφραγμένη περίκλειστη αυλή των κατοικιών είναι ανάλογη της αυτοτέλειας των ναών που δεν αποτελούν πόλο οργάνωσης του χώρου. Το μοντέλο ανάπτυξης των οικισμών βασίζεται στην ιδιωτική ζωή στα όρια της ιδιοκτησίας, με δυνατότητα κοινωνικής δραστηριότητας να αποτελούν μονάχα οι μεγάλες γιορτές και τα μυστήρια.
Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων ήταν η κτηνοτροφία, η αμπελουργία, και σε μικρότερο βαθμό η μελισσοκομία. Η ελαιοκαλλιέργεια περιορίζονταν εξαιτίας της μεγάλης απόστασης των δέντρων από τους απομονωμένους κατοικημένους οικισμούς. Μετά την εξάλειψη της πειρατείας, και την ελεύθερη πλέον μετακίνηση των κατοίκων, αρχίζει να ευδοκιμεί η καλλιέργεια της ελιάς. Καθώς οι οικισμοί απείχαν ώρες μακριά από τους κάμπους, δημιουργήθηκαν μονόχωρες ισόγειες καλύβες με τζάκι, για εποχική διαμονή. Σταδιακά, η αύξηση της ελαιοκαλλιέργειας, αλλά και οι ασχολίες με τη θάλασσα συντελούν στην μετακίνηση των οικισμών από τον εσωτερικό δακτύλιο, στον σημερινό, που περιλαμβάνει παραθαλάσσια χωριά. Οι καλύβες αποτέλεσαν τη βάση αυτών των νεώτερων οικισμών. Χαρακτηριστικό στοιχείο της κατοικίας στο Καζαβήτι αποτελεί η λοξή απότμηση της γωνίας του κτιρίου με λαξευτούς γωνιόλιθους προς το δημόσιο χώρο.
Η θασίτικη δόμηση επηρεάζεται από το κλίμα, τα διαθέσιμα υλικά (κυρίως ξύλο και πέτρα), την ύπαρξη κατάλληλου και πόσιμου νερού, τον προσανατολισμό, καθώς από την θέση, που εξαιτίας της απειλής πειρατικών επιδρομών καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την τοποθεσία ίδρυσης των οικισμών.
Ο τρόπος δόμησης εξαρτάται από οικονομικούς συντελεστές, από την διαθεσιμότητα οικοδομικών υλικών, και τον προσδιορισμό του κτιρίου. Στις φτωχότερες ορεινές περιοχές οι εξωτερικοί τοίχοι κατασκευάζονται από ξερολιθιά ή λασποδομή, παραμένοντας ασοβάτιστοι, και οι εσωτερικοί από τσατμά, δηλαδή από ξύλο και γέμισμα από αργιλώδη γη, πλασμένη με το χέρι, που ασπρίζεται με ασβέστη. (Συχνά συναντούμε και το λουλακί χρώμα, ακόμη και στο εσωτερικό, και αργότερα την ώχρα)
Σπίτια με τοίχους από ακατέργαστη πέτρα σε μορφή ασβεστόλιθων καλύπτονται από ξύλινες στέγες, σχιστόλιθους και σαχνισιά. Το ξύλο παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην κατασκευή των σπιτιών, και μαζί με πέτρες και μάρμαρα και δημιουργεί τοξωτές θύρες, εξωτερικές πέτρινες σκάλες και περίτεχνες στέγες.
Τα σπίτια περιβάλλονται είτε από παραδοσιακά ξύλινα μπαλκόνια, είτε από περιτειχισμένες αυλές και ανθόκηπους γεμάτους λουλούδια. Χαρακτηριστικά δείγματα εντοπίζονται στο Θεολόγο, την Παναγία, την Ποταμιά, τον Σωτήρα και το Καζαβίτι, αποτελώντας ενδιαφέροντες γραφικούς προορισμούς καθόλη τη διάρκεια του χρόνου.
Με διαφορετική μορφολογία στο Λιμένα και τα Λιμενάρια, τα νεοκλασσικά μοτίβα συμμετρικών όψεων κυριαρχούν από το 1902 και μετά. Σπίτια διώροφα ή τριώροφα, στέγες με αετώματα, ή κλασικό τερα υλικά, όπως η πέτρα και το ξύλο να τηρούν μια ήρεμη και διακριτική στάση μέσα στο χώρο. Οι οροφές αποτελούνται κυρίως από δίρριχτες στέγες με αετώματα που φέρουν γαλλικά κεραμίδια.
Το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού είναι ο οντάς, η υποδοχή, χωρίς τζάκι με πολλά παράθυρα και ξύλινο ταβάνι νταμπλαδωτό, ή με κεντρικό κουμπέ. Οι υπόλοιποι χώροι είναι τα υπνοδωμάτια, οι κάμαρες χειμωνιάτικες ή καλοκαιρινές του σπιτιού, με τζάκι και κόγχες ή παράθυρα δεξιά και αριστερά του. Μεσάντρες φιλοξενούν τα ρούχα και την οικοσκευή. Η κουζίνα αρχικά δεν υπάρχει. Αργότερα, έχει πολύ μικρό μέγεθος. Χώροι υγιεινής σπάνια υπάρχουν ενσωματωμένοι στο σπίτι. Συνήθως βρίσκονται στην αυλή. Τα παράθυρα είναι δίφυλλα με καίτια στους πετρόκτιστους τοίχους και συρτά σ' όσους είναι από τσατμά. Φράσσονται με οριζόντια σίδερα και σπάνια έχουν παντζούρια. Οι εσωτερικές πόρτες είναι συνήθως μονόφυλλες, αλλά νταμπλαδωτές. Τα τζάκια έχουν ημικυκλική ή ορθογώνια κάτοψη και η καμινάδα, πάντα πέτρινη, καλύπτεται. Τις κάμαρες τις περιτρέχει ράφι, ραχτ', ενώ οι κόγχες, οι πουλίτσες, είναι πολλές, γιατί βοηθάει το μεγάλο πάχος των τοίχων. Συχνά βρίσκονται εκατέρωθεν του τζακιού μικρές κόγχες, συνδυασμένες με μεγάλα ξύλινα ντουλάπια. Απαραίτητο είναι και το εικονοστάσι σε μεγάλη ποικιλία μορφών
Καρατζούνη Α. Ουρανία
Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.
